Opublikowsano za zgodą autora (ze skrótami).
Irina Treń (Czerniachowsk, obwód Kaliningradzki, Rosja)
Z historii życia i działalności J. Greena, rodziny Motherby i I. Kanta w Królewcu w XVIII- XIX wieku
Historia Brytyjczyków (Anglików i Szkotów) w Prusach Wschodnich w XVIII –XIX wieku nie jest, naszym zdaniem, dokładnie przebadana przez historyków. Pośród osób, które częściowo zajmowały się tym tematem, najbardziej znanym jest niemiecki historyk z Lubeki T.A. Fischer, który zainteresował się pracami historyków angielskich i następnie większą część swego życia poświęcił badaniom życia Szkotów w Prusach Wschodnich i w Niemczech. W wyniku poszukiwań archiwalnych i systematycznej pracy, napisał kilka książek w języku angielskim, które wniosły znaczący wkładw badaniach nad historią Szkotów w Prusach. Częściowe informacje o życiu Szkotów i Anglików w Królewcu możemy znaleźć w pracy F. Gause " miasta Królewca w Prusach" ("Die Geshcichte der Stadt Königsberg in Preussen"). Obaj wymienieni historycy jedynie wspomnieli w swoich pracach o kupcu Josephie Greenie i o przedstawicielach rodziny Motherby, która osiadła w Królewcu w pierwszej połowie XVIII wieku.
Naszym zdaniem, Brytyjczycy Joseph Green i rodzina Motherby należeli do znaczących figur w sferze ekonomicznej i intelektualnej Królewca w XVIII wieku i w pierwszej połowy XIX wieku. Wnieśli oni bowiem niemały wkład do rozwoju różnych dziedzin królewieckiego społeczeństwa: w handlu i medycynie, w rolnictwie i filologii. Ich bliskie stosunki i przyjaźń z filozofem Immanuelem Kantem na przestrzeni wielu lat i do końca jego życia były owocne i wzajemnie pożyteczne, jak również upiększały życie filozofa a po śmierci Kanta przyczynili się do uwiecznienia jego pamięci.
Pierwsze biograficzne artykuły o reprezentantach rodziny Motherby i o J. Greenie napisali profesor i bibliotekarz Uniwersytetu Królewieckiego Carl Diesch (1880-1957) i niemiecki filolog i archiwista Christian Krollmann (1866-1944). Artykuły niemieckich badaczy opublikowano w pierwszych tomach "Altpreussische Biografie" (1941-1965). Artykuły te zainspirowały nas do dalszych badań nad stosunkami Brytyjczyków z Immanuelem Kantem. Należy podkreślić, że niektóre informacje zamieszczone w "Altpreussische Biografie" należało zweryfikować i dokonać niewielkich poprawek ( na przykład w A.B. mylna jest informacja w artykule o dacie i miejscu urodzenia Roberta Motherby-starszego). Marianna Motherby w referacie "Kant i rodzina Motherby", jaki wygłosiła w 2011 roku na posiedzeniu „Towarzystwa I. Kanta” w Kaliningradzie wniosła wiele nowych nieznanych faktów z życia członków rodziny Motherby i ich przyjaźni z niemieckim filozofem I. Kantem. Swój referat prelegentka napisała na podstawie różnych wspomnień i artykułów biograficznych, a także na podstawie korespondencji I. Kanta z przyjaciółmi i znajomymi, włączając członków rodziny Motherby, jednakże M. Motherby kilka ważnych źródeł i publikacji pominęła i nie wyzyskała w swojej pracy.
W niniejszym artykule próbujemy uzupełnić i uogólnić informacje o życiu i działalności Josepfa Greena, a także członków rodziny Motherby i ich przyjaźń z Immanuelem Kantem.
Historia rodziny Motherby w Prusach Wschodnich zaczyna się od Roberta Motherby (starszego). Urodził się 23 grudnia 1736 roku w wielodzietnej rodzinie George’a Moterby (1688-1748) i Anny Hotan w Halle hrabstwa Yorkshire (Anglia). W 1748 roku, gdy skończył 12 lat, zmarł mu ojciec. W wieku 18 lat Robert Motherby w 1754 roku przyjechał na zaproszenie ziomka, kupca i właściciela przedsiębiorstwa handlowego Josepha Greena (1727-1786) do Królewca. J. Green zaproponował Robertowi stanowisko pomocnika asystenta w swoim przedsiębiorstwie. Joseph Green przyjechał z Anglii do Królewca w młodym wieku, założył tu spółkę handlową, którą wkrótce doprowadził do rozkwitu i stał się samodzielnym kupcem. Robert Motherby okazał się zdolnym i uczciwym pracownikiem i wniósł poważny wkład w rozwój firmy J. Greena. Po pewnym czasie awansował na stanowisko pomocnika szefa, został jego przyjacielem i w końcu wspólnikiem. W ten sposób pojawiła się w Królewcu firma „Green, Motherby i spółka” (1)
J. Green był nie tylko skutecznym kupcem, lecz także wykształconym człowiekiem. Jak podaje niemiecki filozof i historyk filozofii Friedrich Ueberweg w II tomie "Historii filozofii od Talesa do naszych czasów"… „bliska przyjaźń łączyła Kanta z Anglikiem Greenem…, który był podobny do niego niezależnym charakterem i punktualnością…” Kant często był gościem w podmiejskim domu Josepha Greena. (2)
Karl Vorländer w książce "Immanuel Kant. Człowiek i praca" (1924) pisze o praktycznych stosunkach Kanta z przyjaciółmi kupcami Greenem, Motherby, Ruffmannem, Jacobi (do jego śmierci w 1774 roku) oraz uczonymi Hippelem, Hamannem, Scheffnerem i innymi. (3)
Z tymi kupcami ( Green, Motherby i Ruffmann), w przyjacielskiej kompanii, I. Kant lubił spędzać czas w swoim ulubionym miejscu – w domku leśnika Wobsera w miejscowości Moditten na północny zachód od Królewca, Bywał on tam często. Karl Vorländer notuje, że „tam w chaosie lasu, w 1764 roku napisał on ogólnie znane, popularne i błyskotliwe Rozważania o uczuciu piękna i wzniosłości".
Joseph Green zmarł 27 czerwca 1786 roku. Podczas długotrwałej choroby każdego dnia odwiedzał go I. Kant. Śmierć przyjaciela Greena mocno zmartwiła filozofa i on po utracie Greena rzadko spotykał się z przyjaciółmi i znajomymi w sobotnie wieczory.
Po śmierci bezdzietnego nieżonatego J. Greena Robert Motherby został jego jedynym spadkobiercą i właścicielem firmy „Green, Motherby i spółka”, a także zarządzającym majątkiem zmarłego przyjaciela.
Po śmierci Greena Robert Motherby, a następnie jego synowie George Motherby (1770-1799) i William zostali najbliższymi przyjaciółmi I. Kanta. Należy też wspomnieć, że Robert Motherby i I. Kant od dawna byli znajomymi i przyjaciółmi.
Istnieją dowody, że się wcześnie poznali i się zaprzyjaźnili. Jednym z dowodów jest list z 12 stycznia 1770 roku profesora teologii Ernsta Jacoba Danoviusa z Jeny, w którym Danovius przesyła podziękowania dla wspólnych znajomych z Królewca – Lawala, Motherby, Tussena i ich małżonek, jak również dla Kanta za wspólne spędzenie czasu w Królewcu (4).
Immanuel Kant był stałym gościem w domu Roberta Motherby. I Gause pisze w swojej pracy o Królewcu: „Bezdzietny filozof bardzo interesował się zagadnieniem wychowania dzieci i rozdzielał z Robertem Moherby jego troski w wychowywani czterech synów i trzech córek. (5) I gdy dzieci R. Motherby wyrosły, utrzymywały one stosunki z swoim nauczycielem i dawnym przyjacielem Kantem. Z filozofem jako podlotek korespondowała córka R. Motherby Elisabeth (1772-1807). W liście z 11 lutego 1793 r. do „młodej entuzjastki” Elisabeth Kant pisze o dobrym wychowaniu i jako człowiek z doświadczeniem życiowym, na przykładzie austriackiej lady Marie Hubert, przestrzega E. Motherby przed „błędnym uleganiem sublimującej fantazji”. (6)
Robert Motherby był jednym z najbliższych przyjaciół Kanta, którego regularnie zapraszał na obiady do swego dużego i wygodnego domu przy Princessenstrasse 87-88 w centrum Królewca. Udo Kern w swojej książce Co to jest i co powinno być. Natura i wolność według Immanuela Kanta (Was ist und was sein soll. Natur und Freiheit bei Immanuel Kant) pisze, że profesor I. Kant w wieku 63 lat (1787) osiągnął taki dobrobyt, że z powodzeniem mógł tracić pieniądze na utrzymanie i rozrywki z przyjaciółmi. Dzięki dobrym warunkom materialnym I. Kant mógł zapraszać regularnie do siebie na biesiadę 5-6 osób. Robert Motherby został uwieczniony na obrazie niemieckiego malarza Emila Doerstlinga ( Motherby siedzi po lewej ręce Kanta), przedstawiającym Kanta z przyjaciółmi w jego domu. Obraz został namalowany przez Doerstlinga na zamówienie królewskiego bankiera, profesora uniwersytetu Albertyna i mecenasa sztuki Waltera Simona wiele lat po śmierci Kanta (1892). Podczas pracy nad obrazem artysta-malarz korzystał z książki Christiana Friedricha Reuscha.(7)
Dowodem przyjaźni i regularnego kontaktu R. Motherby z I. Kantem jest korespondencja filozofa z jego przyjaciółmi i znajomymi. I tak 9 listopada 1879 roku Reinhold Bernahard Jachmann pisze z Edynburga obszerny list do Kanta. W tym liście obok innych znajomych z Królewca (T. G. Hippela i profesora C.J. Krausa) wzmiankuje w swoim liście Motherby i prosi, by Kant przekazał mu podziękowanie za okazaną pomoc.
W domu Roberta Motherby bywał profesor Isaak Abraham Eichel, jeden z znanych działaczy żydowskiego oświecenia. Kupca Motherby znał tez niemiecki profesor filozofii Johann Gottfried Karl Christian Kiesewetter, o czym świadczy list z dnia 28 lipca 1795 r. J.G.K.C Kiesewettera z Berlina do I. Kanta. W liście tym Kiesewetter pisze o przybyłym z Królewca Eichelu, który przebywając w Królewcu odwiedzał R. Moterby.(8)
Lorenz Grimoni i Martina Will w książce Immanuel Kant – 1724-1804 piszą, że w domu Motherby przy Forderrosssgarten 96 w Królewcu Motherby (starszy) w obecności Kanta przedstawił zebranym przyjaciołom starszego brata, uczonego-lekarza George’a Motherby. (9) Stopień naukowy doktora medycyny przyznano G. Motherby na uniwersytecie Aberdina 17 maja 1767 roku. Jak podaje historyk F. Gause, G. Motherby około 1770 roku pracował w Królewcu, gdzie opracował technologię szczepionki przeciw ospie. Fakt ten potwierdza też Friedrich Samuel Bokk, profesor uniwersytetu i kolega Kanta. Zadedykował on G. Motherby’emu swoją pracę, opublikowaną w 1780 roku w Królewcu.(10)
George Motherby, jako uczony, jest autorem "Nowego słownika medycyny" (New Medical Dictionary), Londyn 1776. (11) Zmarł on 30 lipca 1793 roku w Beverly hrabstwa Yorkshire. (12)
Jego młodszy brat, Robert Motherby (starszy) zmarł 13 lutego 1801 roku w Królewcu, do końca życia utrzymując bliskie kontakty z Immanuelem Kantem.
Spośród synów Roberta Motherby najbardziej znani są Wiliam (1776-1847) i John (1784-1813).
Wiliam Motherby urodził się 12 września 1776 roku. W wieku 6 lat wysłano go na naukę do pensjonatu Johanna Friedricha Basedowa w Dessaau. Po powrocie z pensjonatu Wiliama przygotowywano do wstąpienia na uniwersytet. W "Słowniku niemieckich filozofów XVIII wieku" jeden z biografów Kanta wzmiankuje niemieckiego teologa i pedagoga Reinholda Bernharda Jachmanna jako korepetytora Wiliama Motherby. „Jachmann przebywał w Królewcu jako student jedenaście lat ( a jaksam podliczył, dziewięć lat studiował pod kierunkiem Kanta). Był to niezwykle długi okres studiów na uniwersytecie, aczkolwiek on w tym czasie pracował jako korepetytor (na przykład z Wiliamem Motherby , synem przyjaciela Kanta Roberta Motherby)” (13)
8 marca 1792 roku Wiliam Motherby wstąpił na Uniwersytet Królewiecki. Podczas studiów uczęszczał na wykłady Kanta. Wiadomo nam, że prawnuczka Wiliama Motherby Helen Motherby przez pewien czas przechowywała dwa studenckie kajety Wiliama z konspektem wykładów I. Kanta (z metafizyki i filozofii moralnej), jednakże później zeszyty te zaginęły. Po ukończeniu uniwersytetu w Królewcu na życzenie ojca Wiliam wyjechał do Edynburga na studia medyczne. Tam w 1798 roku obronił pracę o epilepsji. Kant pochwalił tę jego pracę w liście z 20 grudnia 1799 roku do niemieckiego filozofa i lekarza Johanna Benjamina Erharda. (14) J.B. Erhard w liście z Belina z dnia 16 kwietnia 1800 roku do Kanta również wspomniał o lekarzu Motherby. (15)
Wiliam Motherby, podobnie jak jego stryj George Motherby, pracował na szczepionką przeciwko ospie. O wynikach badań nad wakcynacją przeciw ospie George’a Motherby i jego synowca Wiliama pisał później w swoim artykule niemiecki lekarz z Getyngi Wilhelm Ebstein. Jego artykuł opublikowano w IV tomie Archiwum historii medycyny w maju 1910 roku.
Po powrocie ze Szkocji Wiliam Motherby zamieszkał w Królewcu, gdzie wykonywał prywatną praktykę lekarską. I. Kant w liście z 4 sierpnia 1800 roku do profesora anatomii Samuela Thomasa von Sömmerringa, zamieszkałego we Frankfurcie nad Menem, z wdzięcznością wspomina o wizycie u lekarza i przyjaciela Motherby. (16)
I. Kant cenił profesjonalizm i wrodzoną przyzwoitość Wiliama Motherby. O tej cesze jego charakteru wspomina w liście z 20 grudnia 1794 r. do Johanna Benjamina Erharda.
Wiliam Wallace w swojej książce biograficznej "Kant", wymieniając obecnych „rycerzy” przy stole profesora Kanta w ostatnich latach jego życia wzmiankuje „… dwóch braci Motherby: starszego – kupca, młodszego – lekarza, synów dawnego przyjaciela Kanta z czasów młodości”. Oczywiście, mowa tu o lekarzu Wiliamie Motherby (1776-1847) i jego starszym bracie George Motherby (1770-1792). (17)
Teolog i filozof John Henry Wilbrandt w książce "Życie Immanuela Kant"a (1882) pisze o stosunkach Kanta z rodziną Motherby: „W obcowaniu z tymi Anglikami i ich rodakami, głównie z kupcami i marynarzami, których spotykał w ich domach, Kant doskonalił swa wiedzę o angielskiej literaturze i polityce; i nam wiadomo, że korzystał on z tych możliwości”. (18)
W 1805 r., rok po śmierci przyjaciela I. Kanta, Wiliam Motherby zorganizował bankiet pamięci filozofa. J. H. W. Stuckenberg w książce "Życie Immanuela Kanta" (1882) pisze: „Dla uwiecznienia pamięci o Kancie z inicjatywy doktora Motherby powstało w Królewcu Towarzystwo Kanta. Pierwszymi członkami Towarzystwa zostali najbliżsi przyjaciele filozofa i ilość ich nie przekraczała 12 lub 18 osób. W 1846 roku na zebraniu Towarzystwa było już tylko 3 członków spośród założycieli (łącznie zapewne z Wiliamem Motherby – I.T.), a ostatni z założycieli Towarzystwa zmarł w 1848 roku”. Jednakże tradycja spotkań na „obiedzie bobowym” (podawano potrawy z bobu -I.T) przetrwała do naszych czasów.
A zatem, jak widzimy, z woli losu życie J. Geena i kilku osób z rodu Motherby połączyło się wieloletnimi więzami z niemieckim filozofem I. Kantem nie tylko za jego życia, lecz i po śmierci, bowiem bracia Motherby postarali się zachować i upowszechnić pamięć o nim. Dlatego w niniejszym artykule staraliśmy się opisać historię stosunków wspomnianych Brytyjczyków z Kantem i jego otoczeniem.
Dalej podajemy nieco informacji o rodzinie Motherby. Wiliam w 1806 roku ożenił się z córką krawca Johanną Tilchheim, urodzoną w Królewcu. Mieli oni dwoje dzieci: córkę Annę i syna Roberta. Robert Motherby (młodszy, 4.04.1808 -17.04.1861) został lekarzem i rolnikiem. Nazwisko Roberta Motherby figuruje w wykazie członków Towarzystwa Ekonomicznego w Królewcu (lipiec 1860). (19)
W domu Wiliama Motherby spotykała się elita Królewca. Do grona jego przyjaciół, oprócz Kanta, należeli filolog i filozof Wilhelm von Humboldt, działacz państwowy i polityczny, jeden z twórców reform w Prusach baron Heinrich Friedrich Karl von Stein, historyk i pisarz Ernst Moritz Arndt i astronom Friedrich Wilhelm Bessel. Z Wiliamem przyjaźnił się i bywał w jego domu także pochodzący z Tylży Max von Schenkendorf, do 1812 roku mieszkaniec Królewca.
Wiliam Motherby znał osobiście wielkiego niemieckiego pisarza Johanna Wolfganga Goethe’go i nawet wyświadczył mu drobną przysługę, o czym świadczy list Goethe’go z 1 marca 1810 roku, napisany z Weimaru do Wiliama Motherby: „Mister Wiliam Motherby, przekazuję Panu moje szczere podziękowanie za przekazane mi rękopisy Kanta. Zachowam je jako rarytas”. (20)
Wielu wspólnych znajomych Greena, Motherby i Kanta było członkami loży masońskiej „Trzy korony”. F. Gause pisze, że „oprócz Kanta, Hamanna i Greena, którzy nie należeli do żadnej z istniejących lóż, prawie wszyscy znani mieszkańcy Królewca byli masonami…” (21)
W centrum uwagi towarzystwa w domu Wliama Motherby była jego o romantycznym usposobieniu żona Johanna, posiadająca ujmujące oblicze i serdeczną żywość.
W styczniu 1813 roku przybył z Sankt-Petersburga do Królewca z baronem von Steinem profesor historii i przyjaciel z czasów młodości Wiliama Ernst Moritz Arndt i „po królewsku spędził ten czas do polowy marca, jak napisał w autobiografii”. (22)
W książce "Moje podróże i przygody z baronem Karlem Friedrichem von Steinem" Arendt wyraziście opisuje Królewiec i ożywiony nastrój mieszkańców w 1813 roku, wspomina rodzinę przyjaciela Wiliama Motherby, który również przeżywał ożywienie miasta i, jak pisze Arendt, „… w jego domu zbierała się złota młodzież, jego bracia, Friccius, von Fahrenheit, von Bardeleben i inni, którzy nie zdradzili swój kraj w nieszczęściu”. (23) W wspomnianej książce Arndt charakteryzuje młodzież, zbierającą się w domu Motherby w czasie niespokojnej zimy 1813 roku: „Dom Motherby był niczym „kasyno”, miejsce spotkań zapalczywej, zawadiackiej młodzieży, która sercem, pięścią i mieczem szykowała się do zbliżającej się wielkiej bitwy. O, byli to wspaniali chłopcy!” On wzmiankuje wielu młodzieńców, „…którzy nie powrócili z krwawych bitew do domu, a pogrzebani zostali na obcej ziemi: Friccius, …Howerbekk, von Fahrenheit, von Bardelen”. Wszyscy oni wyróżnili się w walce z armią Napoleona. Wśród tych bohaterów był też przedstawiciel rodziny Motherby – kapitan pruskiej landswehry Johnny Motherby. O nim pisał nie tylko E.M. Arndt w wspomnieniach, ale i Friedrich August Stegemann, który włączył J. Motherby do wykazu poległych żołnierzy pospolitego ruszenia 1813 roku. Smutną wiadomość o śmierci młodszego brata Johna Wiliam Motherby otrzymał w październiku 1813 roku.
John Motherby (1784-1813) wyróżniał się nie tylko na polu bitew, lecz także wyraziście wykazywał się w innych dziedzinach życia, dlatego poświęcamy mu nieco uwagi. Urodził się w Królewcu 16 września 1784 roku. Podobnie jak jego bracia, John był wykształconym młodym człowiekiem. Początkowe wykształcenie otrzymał pod kierunkiem wspomnianego teologa i pedagoga Reinholda Bernharda Jachmanna. Następnie w 1794 roku dziewiętnastoletniego młodzieńca wysłano do Marienburga (Malborka), gdzie Jachmann był kaznodzieją. Tam John kontynuował naukę. Po ukończeniu tamtejszej szkoły John Motherby od 10 kwietnia 1800 roku studiował prawo i kameralistykę na uniwersytecie w Królewcu. Po dwóch latach studiów prawniczych John kontynuował studia rolnicze. Następnie obrał karierę urzędniczą. W 1804 roku został referendarzem, zaś w 1809 – asesorem. Podczas dwuletniego urlopu John odbył pieszą wędrówkę przez Niemcy, Szwajcarię do Paryża i Genui. W kwietniu 1809 roku mianowano go radcą stanu, a od 1811 roku pracował w deputacji podatkowej. (24)
John Motherby był nadzwyczaj odpowiedzialnym urzędnikiem i opanowanym mężczyzną, który nie interesował się zewnętrzną polityką kraju, jednakże w maju 1813 roku jako ochotnik wstąpił do formacji pospolitego ruszenia, aby walczyć przeciwko Napoleonowi. Był dowódcą kompanii w królewieckim batalionie landswehry, którego dowódcą był wspomniany Karl Friedrich Friccius. John Motherby walczył pod Grossbeeren (23 sierpnia) i Dennewitz (6 września), uczestniczył oblężeniu Wittenbergi i zginął o godzinie 11 19 października 1813 roku podczas szturmu Bramy Grimma w Lipsku. O szczegółach jego śmierci pisze przyjaciel Karl Friedrich Friccius. John poderwał do ataku towarzyszy i gdy wyskoczył z okopu, kula ugodziła go w głowę. Zmarł na rękach przyjaciela. Johna Motherby pochowano w Lipsku. (25) Na mogile postawiono pomnik w kształcie krzyża z inskrypcją na nim. A poeta Max von Schenkendorf na znak pamięci o przyjacielu napisał wiersz "Na śmierć Johna Motherby, radcy królewskiego i kapitana królewieckiego pospolitego ruszenia" (1813).
Tymczasem Wiliam Motherby dalej żył godnie i uczciwie. Niemiecki filolog Martin Julius Hertz opowiada o znajomych Wiliama, a mianowicie o tym, jak w 1818 roku dyrektor Friedrichskolegium Friedrich August Gotthold poznajomił nowego wykładowcę swojej uczelni Karla Lachmanna z Wiliamem Motherby i profesorem Ludwigiem Wilhelmem Saksem. Charakteryzując okres przebywania Karla Lachmanna w Królewcu, Hertz napisał: „Również jego otoczenie dawało mu wiele przyjemności: dzięki Gottholdowi miał on dwóch błyskotliwych lekarzy: profesora Saksa i doktora Motherby… Motherby z ojca Anglika i matki Francuzki w określonym stopniu odziedziczył zalety obu narodowości: był dowcipny i miał poczucie humoru, bywał też ekscentryczny i hojny”. (26)
Martin Hertz pisze też o przyjaźni i współpracy Wiliama Motherby z Karlem Lachmannem i Friedrichem Jakobi, nauczycielem Friedrichskolegium (1820). Notuje on, że podczas pracy nad przekładami utworów Szekspira, Karl (Lachmann –I.T) „ćwiczył swój język angielski podczas obcowania z Motherbi i Frierichem Jakobi". Wkrótce ich oficjalne stosunki przekształciły się w bliską przyjaźń.
Małżeństwo Wiliama Motherby z Johanną nie było szczęśliwe i stopniowo ich związek się rozpadał. W 1820 roku królewiecki medyk Johann Friedrich Dieffenbach, kochający się w Johannie, zmuszony został do opuszczenia Królewca. Wkrótce po wyjeździe Dieffenbacha, w 1821 roku, Johanna Motherby opuściła męża i dwoje dzieci i wyjechała do przyjaciółki Elizy von Lützow, mieszkającej w Münster. W 1822 roku małżonkowie Wiliam i Johanna oficjalnie się rozeszli. W tymże roku Wiliam nabył majątek Arnsberg pod Kreutzburgiem, ponadto większa część jego majątku została wpisana na hipotekę. (27)
Wiliam Motherby był znawcą i wielbicielem angielskiego dramaturga Wiliama Szekspira. Przekład na język niemiecki komedii Szekspira "Wesołe kumoszki z Windsoru" Wiliam zakończył i ogłosił drukiem w 1826 roku. Później przekład W. Motherby "Wesołe kumoszki z Widsoru Szekspira. Nowy i rzetelny przekład" wszedł do katalogów Biblioteki Szekspira, wychodzących w Weimarze ( na przykład, 1894 i 1909). (28)
W 1832 roku Wiliam Motherby utracił ukochanego brata Roberta. Robert Motherby (młodszy) urodził się 27 kwietnia 1781 roku w Królewcu. Po śmierci starszego brata George’a Motherby (1770-1799) ojciec skierował Roberta do nauki zawodu kupieckiego, aczkolwiek Robert młodszy nie chciał być kupcem. Wprawdzie odziedziczył firmę ojca, lecz nie potrafił jej utrzymać i w końcu zarabiał na życie ucząc języka angielskiego i francuskiego, które znał doskonale zgodnie z tradycjami rodziny. (29)
Wreszcie Robert Mothrby wykształcił się jako lingwista. Opracował "Kieszonkowy słownik dialektu szkockiego" (1826) i "Ćwiczenia z języka angielskiego" (1826) Przełożył z języka włoskiego "Romeo i Julię" Luigi Da Porto. Dzieło to autor włoski napisał na podstawie znanego dramatu Szekspira. W 1830 roku Robert Motherby został członkiem Królewskiego Niemieckiego Towarzystwa. W „Zeszytach Naukowych Królewskiego Niemieckiego Towarzystwa”, wydanych w 1832 roku w Królewcu pod redakcją profesora historii i geografii Friedricha Wilhelma Schuberta były opublikowane dwie jego prace "O Robercie Burnsie i dialekcie szkockim" (czerwiec 1830) oraz "O nauczaniu i uczeniu się nowych języków" (październik 1831). (30)
Latem 1832 roku Robert Motherby poważnie zachorował i 1 sierpnia 1832 roku podczas podróży do Kłajpedy, gdzie zamierzał odwiedzić krewnych, zmarł. Nekrolog Roberta Motherby napisał profesor teologii Cäsar von Lengerke i wydrukowano go w 8 tomie „ Pruskich Gubernialnych Wiadomości” (Królewiec, 1832).
Tymczasem jego starszy brat Wiliam Motherby w 1832 roku porzucił praktykę lekarską i większość swego czasu, szczególnie latem, poświęcał gospodarowaniu w majątku. Jednocześnie opracowywał i publikował artykuły na tematy medyczne, o czym świadczy jego artykuł, opublikowany w 18 tomie rocznika wydawanego przez Karla Christiana Schmidta w rozdziale o chirurgii i oftalmologii (Lipsk, 1838).
W tym okresie życia Wiliama Motherby przyjęto do Królewskiego Fizyko-Ekonomicznego Towarzystwa w Królewcu, o czym wspomniano w referacie wygłoszonym w Towarzystwie we wrześniu 1860 roku i opublikowanym w „Pamiętniku Krolewskiego Fizyko-Ekonomicznego Towarzystwa” w Królewcu za 1860 rok. (31)
Wiliam Motherby jako rolnik i przedsiębiorca osiągnął wielki sukces. Był jednym z założycieli Towarzystwa Rozwoju Rolnictwa w Prusach i przez pewien czas był dyrektorem tego Towarzystwa; przetłumaczył z języka angielskiego na niemiecki pracę członka-korespondenta Towarzystwa Rolniczego w Królewcu D. Johnsona "O powiększeniu głębokości gleby". Artykuł ten opublikowano w 1840 roku w Londynie. Pracę tę w przekładzie W. Motherby opublikowano 1841 r. w Królewcu.
W. Motherby propagował koninę do spożywania przez konsumentów, napisał nawet broszurę o spożywaniu koniny (1841). (32)
W pracy "Wódka i jej skutki" (1843) W. Motherby próbował walczyć z nadmiernym spożyciem alkoholu w Prusach. W tymże roku ukazała się drukiem jego praca "Temperamenty. Próba antropologicznych badań "(Lipsk, 1843).
22.08.1842 roku zmarła w Berlinie była żona Wiliama Motherby Johanna. Wiliam Motherby zmarł 16 stycznia 1847 roku w Królewcu. Majątek Arnsberg pod Kreutzbergiem odziedziczyli jego potomkowie. Z początku majątek dostał się w spadku synowi Roberowi. W źródłach wzmiankowany jest w 1883 roku właściciel majątku Arnsberg o nazwisku Motherby i następnie właściciele o nazwisku Motherby występują w latach 1889 i 1885 i wreszcie farmer John Motherby w 1901 roku. Na tym rodzina Motherby prawdopodobnie w Prusach wymarła.
Przypisy:
(1) Altpreußische Biographie/Hrg. im Auftrage der Historischen Kommission ost-und westpreußische Landesforschung von Christian Krollmann. Band II. Lieferung 1-3. – Marburg/Lahn 1969. – S.447.
(2) Ueberweg F. A history of philosophy, from Thales to the present time.Volume 2. New York: C. Scribner's sons, 1889.
(3) Vorländer K. Immanuel Kant. Der Mann und das Werk.Leipzig: Felix Meiner, 1925.
(4) Kant: Briefwechsel, Brief 49, Von Ernst Iacob Danovius.
(5) Гаузе Ф. Кенигсберг в Пруссии. История одного европейского города. Реклингхаузен. – 1994, с.146.
(6) Kant: Briefwechsel, Brief 559, An Elisabeth Motherby. // http://www.korpora.org/kant/briefe/559.html
(7) Zob. Reusch C. F., Kant und seine Tischgenossen, Königsberg 1849, S. 8 f. (Sonderdruck von Reusch, Historische Erinnerungen, in: Neue Preußische Provinzial- Blätter Bd. VI, Königsberg 1848).
(8) Kant: Briefwechsel, Brief 670, Von Iohann Gottfried Carl Christian Kiesewetter// http://www.korpora.org/kant/briefe/670.html
(9) Grimoni, L.; Will, M.. Immanuel Kant - 1724- 1804 / Königsberg (Pr.). Husum: Husum-Verl. , 2004.
(10) Bock F. S. Von der vorzüglichen Geschicklichkeit des herrn George Motherby Med. Doct. bey Einpfropfung der Pocken. Königsberg, 1770.
(11) Jacobi F. H., Hamann J. G., von Roth F., Köppen F.. Friedrich Heinrich Jacobi's werke, Том 4, Часть 3. Лейпциг. G. Fleischer, 1819.
(12) Propagating what the Ancients taught and the moderns improved': The Sources of George Motherby's A New Medical Dictionary; or, a General Repository of Physic, 1775 R. W. McConchie. Published in: Selected Proceedings of the 2008 Symposium on New Approaches in English Historical Lexis (HEL-LEX 2) edited by R. W. McConchie, Alpo Honkapohja, and Jukka Tyrkkö. Cascadilla Proceedings Project, Somerville, MA, USA. 2009.
(13) The Dictionary of Eighteenth Century German Philosophers, 3 vols., edited by Manfred Kuehn and Heiner Klemme (London/New York: Continuum, 2010.
(14) Kant: Briefwechsel, Brief 850, An Iohann Benjamin Erhard. 20. Dec. 1799. http://www.korpora.org/kant/briefe/850.html
(15) Kant: Briefwechsel, Brief 860, Von Iohann Benjamin Erhard. Berlin den 16. Apr. 1800 http://www.korpora.org/kant/briefe/860.html
(16) Kant: Briefwechsel, Brief 871, An Samuel Thomas Soemmerring. (Entwurf.) http://www.korpora.org/kant/briefe/871.html
(17) Wallace W..Kant. Edinburgh: W. Blackwood, 1882.
(18) Stuckenberg, J. H. W. (John Henry Wilbrandt), 1835-1903. The life of Immanuel Kant / by J.H.W. Stuckenberg. London : Macmillan, 1882.
(19) Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg .Volume: v.1-3 1860-1862. Königsberg : In Commission bei Gräfe und Unzer. 1861-1872.
(20) Goethe, J. W., Briefe, 1810. 21/5925. An William Motherby.http://www.zeno.org/Literatur/M/Goethe,+Johann+Wolfgang/Briefe/1810
(21) Гаузе Ф. Кенигсберг в Пруссии. История одного европейского города. Реклингхаузен. – 1994
(22) Amdt E. M. Meine Wanderungen und Wandlungen mit dem Reichsfreiherrn Karl Friedrich vom Stein, Sämtliche Werke, Leipzig 1893, Bd. 2.
(23) Tamże
(24) Altpreußische Biographie/Hrg. im Auftrage der Historischen Kommission ost- und westpreußische Landesforschung von Christian Krollmann. Band II. Lieferung 1-3. – Marburg/Lahn 1969. – S.447.
(25) Arndt E. M. Meine Wanderungen und Wandlungen mit dem Reichsherrn vom Stein. Leipzig,1910.
(26) Lachmann K. Eine Biographie. Berlin, 1851.
(27) Altpreußische Biographie/Hrg. im Auftrage der Historischen Kommission ost- und westpreußische Landesforschung von Christian Krollmann. Band II. Lieferung 1-3.- Marburg/Lahn 1969.- S.448.
(28) “Katalog der Bibliothek der Deutschen Shakespeare-Gesellschaft" Weimar. Druck von R. Wagner Sohn. 1909.
(29) Altpreußische Biographie/Hrg. im Auftrage der Historischen Kommission ost- und westpreußische Landesforschung von Christian Krollmann. Band II. Lieferung 1-3. – Marburg/Lahn 1969.- S.448.
(30) Cäsar von Lengerke: Robert Motherby. Nekrolog. Preußische Provinzial-Blätter Bd.8, 1832, S.640-648.
(31) Schriften der Königlichen Physikalisch-Ökonomischen Gesellschaft zu Königsberg .Volume: v.1-3 1860-1862. Königsberg : In Commission bei Gräfe und Unzer. 1861-1872.
(32) Altpreußische Biographie/Hrg. im Auftrage der Historischen Kommission ost- und westpreußische Landesforschung von Christian Krollmann. Band II. Lieferung 1-3. – Marburg/Lahn 1969.- S.448.
© Irina Treń